Biskup Rzymu – nowy dokument Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan

W numerze 95 tej encykliki Jan Paweł II stwierdził: „Jestem przekonany, że ponoszę w tej dziedzinie [jedności chrześcijan] szczególną odpowiedzialność, która polega przede wszystkim na dostrzeganiu ekumenicznych dążeń większości chrześcijańskich Wspólnot i na wsłuchiwaniu się w kierowaną do mnie prośbę, abym znalazł taką formę sprawowania prymatu, która nie odrzucając bynajmniej istotnych elementów tej misji, byłaby otwarta na nową sytuację. (…) Modlę się gorąco do Ducha Świętego, by obdarzył nas swoim światłem i oświecił wszystkich pasterzy i teologów naszych Kościołów, abyśmy wspólnie poszukiwali takich form sprawowania owego urzędu, w których możliwe będzie realizowanie uznawanej przez jednych i drugich posługi miłości”.

Od tego czasu odbyło się wiele ekumenicznych sympozjum oraz opublikowano wiele książek i artykułów. Po latach pojawiła się potrzeba syntetycznego zebrania owoców tej ekumenicznej refleksji. Dokument – stwierdził kard. Kurt Koch, Przewodniczący Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan – jest owocem prawdziwej pracy ekumenicznej i synodalnej, prowadzonej od 2020 roku. W jego realizację zaangażowani byli nie tylko pracownicy, członkowie i konsultorzy Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan. Skonsultowano się także z wieloma katolickimi ekspertami oraz z uczonymi różnych tradycji chrześcijańskich, Wschodu i Zachodu, we współpracy z Instytutem Studiów Ekumenicznych Angelicum. Ostatecznie tekst został przesłany do różnych dykasterii Kurii Rzymskiej oraz do Sekretariatu Generalnego Synodu. W sumie wzięto pod uwagę ponad pięćdziesiąt opinii i komentarzy. Uwzględniono również najnowsze interwencje w ramach procesu synodalnego. Na publikację dokumentu wyraził zgodę papież Franciszek, co nie znaczy, jak stwierdził kard. Kurt Koch, że papież zgadza się z każdym zdaniem w nim zawartym. Nowy dokument ma bowiem charakter studyjny; nie wyczerpuje zagadnienia ani nie podsumowuje katolickiego nauczania na ten temat.

Dokument liczy ponad 140 stron. Pod koniec wymienia źródła, z których czerpał: ok. 30 bezpośrednich odpowiedzi różnych Kościołów i organizacji ekumenicznych na temat papieskiego wezwania zawartego w encyklice Ut unum sint oraz ok. 60 dokumentów dialogów ekumenicznych, których fragmenty wnoszą cenne refleksje na temat posługi Biskupa Rzymu.

Wśród poruszonych w dokumencie zagadnień można wymienić następujące: odnowiona lektura „tekstów Piotrowych” Nowego Testamentu oraz nauczania I Soboru Watykańskiego o jurysdykcji i nieomylności papieskiej, kwestia konieczności lub użyteczności prymatu i jego ustanowienia z prawa Bożego czy też ludzkiego, kryteria pierwszego tysiąclecia, relacja prymatu do kolegialności biskupów i synodalności Kościoła, wspólnotowy i kolegialny oraz personalny porządek Kościoła.

Odnośnie do odnowionej lektury „tekstów Piotrowych” (np. Mt 16,17-19 i J 21,15n), przypomina się, że dokumenty dialogów wzywają katolików, aby unikali „anachronicznych projekcji” późniejszego rozwoju doktrynalnego i instytucjonalnego posługi papieskiej na wspomniane teksty. Ponownie odkryta różnorodność obrazów i modeli posług w Nowym Testamencie, w tym biblijnych pojęć, jak episkopè (posługa nadzoru) czy diakonia, pomogły rozwinąć bardziej wszechstronne zrozumienie „tekstów Piotrowych”. Dialogi podkreśliły także rozróżnienie między „teologiczną istotą” a „historycznym uwarunkowaniem” prymatu, wzywając do przykładania większej wagi do kontekstu historycznego, który warunkował sprawowanie prymatu w różnych regionach i okresach.

W dokumencie znajdują się kwestie od dawna poruszane w refleksji teologicznej i ekumenicznej. Nowością jest to, że tematy, które zwykło się znajdować w książkach naukowych lub dokumentach dialogów doktrynalnych publikowanych autorytetem komisji ekumenicznej, zostały opublikowane w dokumencie watykańskim, który ma charakter studyjny.

Nowością są także próby określenia niektórych „zasad sprawowania prymatu w XXI wieku”. Jest to przede wszystkim ogólna zgoda na wzajemną współzależność prymatu i synodalności na każdym poziomie Kościoła oraz wynikający z tego wymóg synodalnego sprawowania prymatu. Wynika z tego harmonia między wymiarem „wspólnotowym” Kościoła („wszyscy”), opartym na sensus fidei (zmyśle wiary) wszystkich ochrzczonych, a jego wymiarem „kolegialnym” („niektórzy”), wyrażonym zwłaszcza w kolegialności biskupiej, oraz jego wymiarem „osobistym” („jeden”) wyrażonym w funkcji prymacjalnej. Kolejną, kluczową kwestią jest relacja między Kościołem lokalnym a Kościołem powszechnym, która ma istotne konsekwencje dla sprawowania prymatu. Dialogi ekumeniczne pomogły osiągnąć porozumienie co do równoczesności tych wymiarów, podkreślając, że nie jest możliwe oddzielenie „dialektycznej relacji” między Kościołem lokalnym a Kościołem powszechnym.

Ostatni rozdział zawiera propozycje Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan. Dotyczą one m. in. wyjaśnienia słownictwa używanego w dialogach. W rzeczywistości dokumenty nie zawsze używają̨ terminów takich jak synodalność, koncyliarność, kolegialność, prymat, autorytet, władza, administracja, urząd i jurysdykcja w jednolity i spójny sposób. Należy szczególnie wyjaśnić znaczenie wyrażenia „Kościół powszechny”. Szczególnie ważne wydaje się wezwanie do oficjalnego katolickiego komentarza do uchwał I Soboru Watykańskiego, czyli do jego ponownej recepcji. Inną ważną propozycją, zdaniem Dykasterii, jest uczynienie jaśniejszego rozróżnienia między rozmaitymi odpowiedzialnościami papieża: między jego posługą wobec Kościoła katolickiego, a posługą jedności między wszystkimi chrześcijanami, a bardziej specyficznie, między jego patriarchalnym posługiwaniem w Kościele łacińskim i prymacjalnym posługiwaniem w komunii Kościołów. Wycofanie z Annuario Pontificio tytułu „Patriarchy Zachodu” w 2006 r. wywołało szereg komentarzy i zainteresowania znaczeniem tego tytułu. Ta dyskusja powinna być kontynuowana (zwłaszcza po przywróceniu tego tytułu przez papieża Franciszka – S.P.). Wkładem w nowy obraz papiestwa jest nazwanie wielu tytułów papieża „historycznymi”, jak ma to miejsce od Annuario Pontificio z 2020 r. Niemniej jednak – czytamy w tekście – „terminologia używana w oficjalnych katolickich dokumentach i oświadczeniach dotyczących posługi papieskiej często nie odzwierciedla tych zmian i brakuje jej ekumenicznej wrażliwości”.

Dokument kończy się następującym wnioskiem: „Jedną z podstawowych intuicji ruchu ekumenicznego jest to, że jedność, za którą tęsknią̨ chrześcijanie, nie będzie przede wszystkim owocem ich własnych wysiłków, ani nie zostanie zrealizowana za pomocą̨ żadnego z góry przyjętego modelu lub planu. Jedność będzie raczej darem otrzymanym «zgodnie z wolą Chrystusa i za pomocą̨ środków, których On zechce» (Modlitwa o jedność o. Paula Couturiera), dzięki działaniu Ducha Świętego. Niemniej jednak propozycje zebrane z dialogów ekumenicznych i z odpowiedzi na encyklikę̨ Ut unum sint mogą̨ służyć jako drogowskazy dla Kościołów, z ufnością̨, że Duch Święty działa, oświetlając drogę̨ do akceptowalnej posługi jedności dla komunii Kościołów, zgodnie z wolą Chrystusa”. I na sam koniec dokument cytuje fragment homilii papieża Franciszka wygłoszonej na zakończenie jego „pierwszego”, jako papieża – Biskupa Rzymu, Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan (25 stycznia 2014): „Jedność nie pojawi się̨ jako cud na samym końcu. Jedność́ powstaje raczej w drodze; Duch Święty czyni to w drodze. Jeśli nie idziemy razem, jeśli nie modlimy się̨ za siebie nawzajem, jeśli nie współpracujemy na wiele sposobów, na jakie możemy w tym świecie dla Ludu Bożego, to jedność nie nastąpi! Ale stanie się̨ to podczas tej podroży, na każdym kroku, który zrobimy. I to nie my to czynimy, ale raczej Duch Święty, który widzi naszą dobrą wolę”.

Dokument Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan pt. Biskup Rzymu. Prymat i synodalność w dialogach ekumenicznych i w odpowiedziach na encyklikę „Ut unum sint”, opublikowany 13 czerwca 2024, jest cennym wkładem w refleksję teologiczną w ogóle, i ekumeniczną w szczególności. Niewątpliwie stanie się przedmiotem zainteresowania teologów i ekumenistów. I można jeszcze dodać, że w 2025 roku tyle samo lat, dokładnie 30, odzieli nas od encykliki Ut unum sint (1995 r.), co ją oddzielało od zakończenia II Soboru Watykańskiego (1965 r.).

ks. dr hab. Sławomir Pawłowski SAC
Sekretarz Rady Konferencji Episkopatu Polski ds. Ekumenizmu